خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ کاهو و کلم از جمله سبزیجاتی هستند که در تغذیه روزمره نقش مهمی ایفا می‌کنند. این محصولات به دلیل رطوبت بالای خود، به‌شدت مستعد فساد میکروبی، قارچی و تغییرات فیزیولوژیک پس از برداشت هستند. به همین دلیل، میزان ضایعات آن‌ها در مراحل برداشت، حمل‌ونقل و عرضه بسیار بالاست. روش‌های سنتی نگهداری شامل سردخانه و مواد شیمیایی نگهدارنده است. اما این روش‌ها یا هزینه‌بر هستند یا آثار منفی بر سلامت و محیط‌زیست دارند. فناوری هسته‌ای با استفاده از پرتودهی، راهکار نوینی برای افزایش ماندگاری و کاهش ضایعات کاهو و کلم فراهم کرده است.
بیشتر بخوانید
هسته‌ای در کشاورزی ــ 53 | گوجه‌فرنگی مرغوب‌تر، با فناوری هستهایهستهای در کشاورزی ــ 54| بهبود رشد مرغ‌های گوشتی، با فناوری هسته‌ای
ضرورت و اهمیت موضوع در زنجیره تأمین سبزیجات تازه
طبق گزارش فائو، بیش از 30 درصد سبزیجات تازه در جهان پیش از رسیدن به مصرف‌کننده نهایی از بین می‌روند. این مسئله ضمن اینکه خسارت اقتصادی سنگینی ایجاد می‌کند، تهدیدی برای امنیت غذایی است. افزایش ماندگاری کاهو و کلم با پرتودهی موجب کاهش ضایعات، بهبود کیفیت عرضه و افزایش قابلیت صادرات می‌شود. بنابراین، این فناوری اهمیت زیادی در مدیریت زنجیره تأمین سبزیجات تازه دارد.
معرفی و اصول کلی
پرتودهی یک فرایند فیزیکی است که طی آن محصولات در معرض پرتوهای یونیزان مانند گاما، ایکس یا الکترونی قرار می‌گیرند. این پرتوها با تخریب DNA میکروارگانیسم‌ها و کاهش فعالیت‌های فیزیولوژیک محصول، موجب افزایش ماندگاری می‌شوند. ویژگی مهم پرتودهی آن است که هیچ‌گونه رادیواکتیویته در محصول باقی نمی‌گذارد و کیفیت تغذیه‌ای و طعمی حفظ می‌شود. همین ویژگی باعث شده این روش توسط سازمان‌های بین‌المللی ایمن و قابل‌قبول شناخته شود.
یک مرکز پرتودهی برای ضدعفونی کاهو و کلم از اجزای زیر تشکیل شده است:
- منبع پرتو مانند کبالت-60 یا شتاب‌دهنده الکترونی.
- محفظه پرتودهی ایمن و مقاوم.
- نوار نقاله جهت جابجایی سبزیجات.
- تجهیزات پایش دوز تابشی.
- تیم تخصصی شامل کارشناسان هسته‌ای و صنایع غذایی.
این اجزا در کنار هم شرایطی فراهم می‌کنند که فرایند ضدعفونی ایمن و مؤثر انجام شود. فرایند پرتودهی کاهو و کلم معمولاً شامل مراحل زیر است:
- برداشت و شست‌وشوی محصول.
- بسته‌بندی در شرایط بهداشتی.
- انتقال به مرکز پرتودهی.
- اعمال پرتو با دوز کنترل‌شده.
- صدور گواهی سلامت و بازگشت به زنجیره تأمین.
این فرایند ساده، سریع و با استانداردهای جهانی سازگار است. پرتودهی در کاهو و کلم کاربردهای متنوعی دارد:
- کاهش بار میکروبی و قارچی سطحی.
- افزایش ماندگاری در طول انبارداری و حمل‌ونقل.
- کاهش نیاز به مواد شیمیایی ضدعفونی‌کننده.
- فراهم‌کردن امکان صادرات به بازارهای دارای استانداردهای سختگیرانه.
این کاربردها نشان می‌دهند که پرتودهی تنها یک روش ضدعفونی نیست بلکه ابزاری برای ارتقای کیفیت و ایمنی است.
استانداردها و دستورالعمل‌های ملی و بین‌المللی
سازمان‌هایی مانند WHO، FAO و IAEA دستورالعمل‌هایی برای استفاده از پرتودهی در محصولات غذایی تدوین کرده‌اند. این دستورالعمل‌ها شامل محدوده دوز مجاز پرتودهی، ایمنی کارکنان و الزامات کیفیت محصول است. کشورهایی که این استانداردها را رعایت می‌کنند می‌توانند جایگاه بهتری در بازارهای جهانی کسب کنند. پذیرش جهانی محصولات پرتودهی‌شده نیازمند پایبندی به این استانداردهاست.
تأثیرات اقتصادی افزایش ماندگاری کاهو و کلم با پرتودهی
ضایعات پس از برداشت در سبزیجات تازه خسارت اقتصادی بزرگی به تولیدکنندگان وارد می‌کند. پرتودهی با افزایش ماندگاری و کاهش فساد، موجب افزایش سودآوری و کاهش هزینه‌های ذخیره‌سازی می‌شود. علاوه بر این، افزایش قابلیت صادرات کاهو و کلم پرتودهی‌شده، فرصت‌های تجاری و درآمد ارزی بیشتری برای کشورها فراهم می‌آورد.
مزایای پرتودهی نسبت به روش‌های سنتی نگهداری
پرتودهی در مقایسه با روش‌های سنتی مانند سردخانه یا مواد شیمیایی مزایای متعددی دارد:
- حفظ کیفیت تغذیه‌ای و ارگانولپتیک.
- نابودی مؤثر عوامل قارچی و باکتریایی.
- افزایش ماندگاری بدون نیاز به مواد شیمیایی.
- سازگاری با مقررات صادراتی .
این مزایا پرتودهی را به گزینه‌ای برتر برای مدیریت پس از برداشت تبدیل کرده‌اند.
چالش‌ها و محدودیت‌های علمی و اجرایی
با وجود مزایا، اجرای فناوری پرتودهی با چالش‌هایی روبه‌رو است. هزینه‌های اولیه احداث مراکز پرتودهی، نیاز به تجهیزات پیشرفته و کمبود آگاهی عمومی از جمله محدودیت‌های اصلی هستند. همچنین، نگرانی‌های عمومی درباره واژه «هسته‌ای» ممکن است موجب مقاومت در پذیرش اجتماعی شود. اطلاع‌رسانی شفاف و آموزش گسترده می‌تواند این چالش‌ها را کاهش دهد.
نقش پرتودهی در رفع مشکلات میکروبی و قارچی
کاهو و کلم به دلیل رطوبت بالا و ساختار بافتی، محیط مناسبی برای رشد باکتری‌ها و قارچ‌ها هستند. قارچ‌هایی مانند Botrytis cinerea و باکتری‌هایی نظیر E. coli می‌توانند به‌سرعت کیفیت این محصولات را کاهش دهند. پرتودهی با تخریب DNA این میکروارگانیسم‌ها، آن‌ها را غیرفعال کرده و ماندگاری محصول را افزایش می‌دهد. این روش به‌ویژه در کاهش آلودگی‌های سطحی مؤثر است و موجب می‌شود کاهو و کلم سالم‌تر و ایمن‌تر به دست مصرف‌کنندگان برسند.
پیشرفت‌های نوین در پرتودهی سبزیجات تازه
در سال‌های اخیر، تحقیقات گسترده‌ای برای بهینه‌سازی دوز پرتودهی انجام شده است. استفاده از پرتو الکترونی به‌جای پرتو گاما، به دلیل ایمنی بیشتر و کنترل دقیق‌تر، توجه زیادی جلب کرده است. همچنین، ترکیب پرتودهی با فناوری‌های بسته‌بندی نوین مانند اتمسفر اصلاح‌شده (MAP) و نانوپوشش‌های خوراکی موجب افزایش کارایی در حفظ تازگی و کاهش ضایعات ثانویه شده است.
اثرات زیست‌محیطی و سلامت مصرف‌کنندگان
یکی از مزایای بزرگ پرتودهی نسبت به روش‌های شیمیایی، سازگاری آن با محیط‌زیست است. حذف مواد شیمیایی نگهدارنده موجب کاهش آلودگی خاک و آب می‌شود. از نظر سلامت مصرف‌کنندگان، سازمان‌های بین‌المللی مانند WHO و FAO بارها تأکید کرده‌اند که پرتودهی هیچ اثر رادیواکتیو در محصول باقی نمی‌گذارد و مصرف آن برای انسان ایمن است. این موضوع باعث افزایش اعتماد عمومی به سبزیجات پرتودهی‌شده می‌شود.
ظرفیت‌های تجاری‌سازی و توسعه ملی
اجرای فناوری پرتودهی در سطح ملی می‌تواند ظرفیت‌های تجاری قابل‌توجهی ایجاد کند. توسعه مراکز پرتودهی در نزدیکی قطب‌های تولید کاهو و کلم موجب کاهش ضایعات و افزایش سودآوری خواهد شد. علاوه بر این، صادرات سبزیجات سالم و ماندگارتر می‌تواند جایگاه کشور را در بازار جهانی تقویت کند و ارزآوری بیشتری به همراه داشته باشد.
آینده‌شناسی افزایش ماندگاری سبزیجات با پرتو
با رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای محصولات سالم و تازه، فناوری پرتودهی نقش بیشتری در آینده کشاورزی ایفا خواهد کرد. انتظار می‌رود این فناوری به یکی از روش‌های اصلی مدیریت پس از برداشت در جهان تبدیل شود. ترکیب پرتودهی با فناوری‌های دیجیتال مانند اینترنت اشیا (IoT) و هوش مصنوعی، امکان پایش لحظه‌ای کیفیت محصولات و بهینه‌سازی فرایندها را فراهم خواهد کرد.
توصیه‌های سیاستی
برای توسعه موفق پرتودهی در کاهو و کلم، اقدامات زیر توصیه می‌شود:
- ایجاد مراکز پرتودهی در نزدیکی قطب‌های کشاورزی.
- حمایت مالی از پروژه‌های تحقیقاتی و پایلوت.
- آموزش کشاورزان و تولیدکنندگان درباره مزایای پرتودهی.
- تدوین قوانین ملی هماهنگ با استانداردهای بین‌المللی.
- اجرای برنامه‌های اطلاع‌رسانی برای افزایش پذیرش اجتماعی
جمع‌بندی
پرتودهی توانسته است به‌عنوان یک روش نوین و کارآمد برای افزایش ماندگاری کاهو و کلم مطرح شود. این فناوری علاوه بر کاهش ضایعات، موجب ارتقای ایمنی غذایی و افزایش فرصت‌های صادراتی شده است. تجربه کشورهایی که این فناوری را به‌کار گرفته‌اند نشان می‌دهد موفقیت آن وابسته به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، آموزش و اطلاع‌رسانی عمومی است.
افزایش ماندگاری کاهو و کلم با پرتودهی یک راهکار علمی، ایمن و پایدار است. این روش ضمن اینکه موجب ارتقای کیفیت و ایمنی محصولات می‌شود، سهم کشورها را در بازار جهانی تقویت می‌کند. مسیر آینده این فناوری به حمایت سیاست‌گذاران، همکاری‌های بین‌المللی و پذیرش اجتماعی بستگی دارد. در صورت تحقق این شرایط، پرتودهی می‌تواند به یکی از ارکان اصلی کشاورزی مدرن در قرن 21 تبدیل گردد.
———-
منابعی برای مطالعه بیشتر
[1] FAO, IAEA. Nuclear Techniques in Agriculture. FAO/IAEA Publications.
[2] IAEA. Food Irradiation: Principles and Applications. Vienna.
[3] WHO. Food Safety of Irradiated Products. Geneva.
[4] FAO. International Trade and Fresh Produce Standards. Rome.
[5] Farkas, J. (2006). Irradiation for Food Safety and Quality. CRC Press.
[6] IAEA. Technical Reports on Food Irradiation. Vienna.
[7] Sharma, R. et al. (2019). Nuclear Agriculture and Food Security. Elsevier.
[8] FAO-IAEA. Guidelines for Food Irradiation Processing. Vienna.
[9] WHO/FAO Codex Alimentarius. General Standard for Irradiated Foods. Rome.
[10] OECD. Biosafety in Food Irradiation. Paris.
[11] Singh, R. (2017). Food Irradiation Technologies. Academic Press.
[12] Chauhan, R. et al. (2021). Irradiation in Perishable Vegetables. Journal of Food Science.
[13] UNEP. Environmental Benefits of Food Irradiation. Nairobi.
[14] Japan Atomic Energy Agency. Food Irradiation Projects. Tokyo.
[15] پژوهشگاه انرژی اتمی ایران. پروژه‌های پرتودهی سبزیجات. تهران.
[16] FAO-IAEA. Success Stories in Food Irradiation. Vienna.
[17] WHO. Health Effects of Irradiated Food. Geneva.
[18] Future Earth. Nuclear Agriculture and Food Security.
انتهای پیام/
