قاب‌هایی از سقوط شیطان بر زمین؛ مخاطب ایرانی به شنیدن داستان عادت دارد

گلزار حذفی کارگردان نمایش «بهشت گمشده» که این شب‌ها در کاخ هنر تهران روی صحنه رفته است در گفتگو با خبرنگار مهر درباره موضوع نمایش توضیح داد: نمایش ما اقتباسی آزاد از منظومه «بهشت گمشده» اثر جان میلتون شاعر و نویسنده انگلیسی است. من بخشی از این منظومه را انتخاب کردم که درباره سقوط شیطان است؛ سقوط شیطان از نزد خدا به قعر جهنم همراه با فرشتگانی که با او سقوط می‌کنند و بعد هم انسان‌هایی که به تبع او از خدا دور می‌شوند. در این میان، سقوط آدم و حوا را هم نشان می‌دهیم. نمایش در واقع متشکل از چندین قاب است که این روایت را از طریق فرم‌های بدن به تماشاگر القا می‌کند. البته تماشاگر می‌تواند برداشت و تصور خودش را از هرکدام از این تابلوها داشته باشد. در این نمایش تلاش کرده‌ام تا این تقابل میان خیر و شر را از طریق فرم بدن نشان دهم.

حذفی در رابطه با نبود دیالوگ در این نمایش و مواجهه مخاطب با آن عنوان کرد: هیچ دیالوگی در این نمایش وجود ندارد و تمام اتفاق‌ها با بدن و حرکت ساخته می‌شود. البته نگران واکنش مخاطب به این انتخاب بودم و هنوز هم هستم. چراکه مخاطب ایرانی برای دیدن پرفورمنس تربیت نشده است. البته ما نمی‌توانیم از واژه‌ «رقص» استفاده کنیم، چون این نمایش رقص نیست. این نوعی از تئاتر آوانگارد است و کاری که انجام می‌دهم شاخه‌ای از نوعی تئاتر ژاپنی به نام «بوتو» است.

مخاطب ایرانی دوست دارد داستان ببیند

وی افزود: تحصیلات من در زمینه پرفورمنس ژاپنی است و شاگرد یوشیتو اونو هنرمند «بوتو» در ژاپن بودم و از او این فرم را یاد گرفتم. سعی کردم تا میان فرم «بوتو» و فرم‌های جدیدی که بدن بازیگران به من القا می‌کنند، ترکیب ایجاد کنم. در طول تمرین، بازیگران حرکاتی را پیشنهاد می‌دهند که بر اساس موضوعی که مطرح می‌کنم شکل می‌گیرد. سعی می‌کنم بین «بوتو» و فرم‌های زنده بدن بازیگران، بازی کنم. تماشاگر ایرانی متأسفانه به دیدن چنین چیزی عادت ندارد. او دوست دارد داستان ببیند؛ همان‌طور که در سینما و ادبیات داستان می‌خواهد، در تئاتر هم دنبال داستانی با آغاز، اوج و پایان و همراه با بازیگرانی کلاسیک است که روایت را تعریف کنند.

کارگردان نمایش «بهشت گمشده» با اشاره به تغییرات بدنه تئاتر بیان کرد: در سال‌های اخیر، برخی کارگردان‌ها با زمان یا کاراکتر بازی کرده‌اند، مثلاً یک کاراکتر را چند بازیگر بازی می‌کنند یا زمان‌ها در هم ادغام شوند اما این نهایت چیزی است که تماشاگر ایرانی تجربه کرده است. در غیر این صورت، همیشه عادت داشته تا به صورت خطی و مستقیم پیش برود، بدون آنکه تخیلش به چالش کشیده شود. اما دنیای معاصر هنر دیگر این‌طور نیست. در تئاتر امروز، به تماشاگر پیشنهاد می‌شود که از تخیلش استفاده کند؛ همه چیز جویده و آماده تحویل داده نمی‌شود. البته هنوز نمایش‌های کلاسیک در تئاترهای ملی اجرا می‌شود اما بیرون از ایران، تئاترهای آوانگارد، پرفورمنس‌ها، اینستالیشن‌ها و رقص‌های تجربی فراوان‌ هستند.

سعی کردم تماشاگر را به چالش بکشم

وی ادامه داد: می‌دانستم که با گارد تماشاگر مواجه می‌شوم، و شدم. بسیاری می‌گویند: «ما نفهمیدیم چه شد!» در حالی‌که قرار نیست چیزی «فهمیده» شود. قرار است قاب‌هایی ببینید که روی شما تأثیر بگذارند و بخشی از احساسات شما را برانگیخته کنند. شاید نیم‌ساعت یا یک روز بعد از اجرا، ناگهان چیزی در ذهن‌تان زنده شود، حتی اگر فقط زیبایی یا آزارش را به یاد آورید. من تماشاگر را به چالش می‌کشم. نمی‌دانم چقدر موفق بوده‌ام، اما مطمئنم دنبال معنا یا مفهوم خاصی نبودم. در این اجرا تأکید بر پدیدارشناسی است، نه تفسیر. لازم نیست مفهومی در ذات اثر باشد.

حذفی درباره منابعی که از آنها در الهام‌گیری بصری استفاده کرده است، گفت: همه‌چیز جز بخشی در انتهای نمایش که شیطان در آن سقوط می‌کند، طراحی خودم است. آنجا از ۲ تابلوی نقاشی استفاده کردیم. در بخش‌هایی هم از فرم‌های نقاشی‌های مریم مقدس و «لاپیتا» الهام گرفته‌ام.

موسیقی را یکی از کاراکترهای نمایش می‌دانم

کارگردان نمایش «بهشت گمشده» در رابطه با فرایند تولید این پروژه اظهار کرد: ما یک سال است که تمرین می‌کنیم. معمولاً مدل کاری‌ام این‌طور است که ابتدا ورکشاپ برگزار می‌کنم. جوان‌ها می‌آیند، شرکت می‌کنند، و از میانشان تعدادی برای اجرا انتخاب می‌شوند. تمرین این نمایش هم دقیقاً از مهر پارسال با ورکشاپ شروع شد. همه‌چیز کاملاً تجربی است و تمرینات به‌شکل کارگاهی پیش می‌رود. همزمان با آشنایی بچه‌ها با پرفورمنس شرقی و ژاپنی، داستان اجرا هم با آنها پیش می‌رود. در این یک سال، موزیسین هم به کار اضافه شد، چون من موسیقی را یکی از کاراکترهای اصلی اثر می‌دانم. طراحی لباس این نمایش به عهده کوشنا شاهرخی بود. او با الهام از طبیعت، لباس‌ها را طراحی کرد و نقشی بزرگ در این نمایش داشت. در این کار احسان صدیق موسیقی‌هایی را به طور اختصاصی برای این نمایش ساخته است. ما دکور نداریم و همه‌چیز با طراحی حرکت (Choreography) ساخته می‌شود؛ ایستادن، نشستن، حرکت‌کردن بازیگران. صحنه را بدن‌ها می‌سازند.

حذفی در پایان با اشاره به چالش‌های اقتصادی این پروژه بیان کرد: معمولاً در خارج از ایران چنین پروژه‌هایی با حمایت دولت‌ها انجام می‌شود، چون ریسک مخاطب‌پذیری پایین است. اما ما هیچ حمایت دولتی نداریم و باید روی سرمایه خصوصی حساب کنیم. سرمایه‌گذاران هم معمولاً می‌خواهند از چهره‌های شناخته‌شده استفاده شود تا فروش بالا برود و سود برگردد. اما واقعیت این است که من در ایران سلبریتی‌ای نمی‌شناسم که بدنی ورزیده و آماده برای پرفورمنس داشته باشد. و مهم‌تر اینکه سلبریتی‌ها هیچ‌گاه آن میزان زمان و تعهد لازم برای تمرین را ندارند؛ نه حضور بالقوه و نه بالفعل.

نمایش «بهشت گمشده» از ۱۷ مهر در کاخ هنر تهران روی صحنه رفته است.

عوامل اصلی این نمایش عبارتند از طراح و کارگردان: گلزار حذفی، تهیه‌کننده: سجاد غرقی و اجراگران: امیر آهن‌خای، پارسا چراغی، احسان ایرانی، رضا صادقی، معصومه تقی‌پور، شقایق افتاده، طاها تولایی، محسن رضایی‌نژاد، علی سیبی، محمد ملکی، محمدجواد عارف، امیر محمدی و فاطمه کرمی.

در خلاصه این نمایش آمده است: رانده شدن، نه فقط ترک مکان مقدس، بلکه آغاز رنج آگاهی بود.

عکس‌ها از بابک حقی است.